شفع و وترنماز نافله شب، جزء نمازهای مستحبی و یازده رکعت، پیش از اذان صبح، که هشت رکعت آن «نافله شب» نام دارد، دو رکعتش به نام «شفع»، و یک رکعت دیگرش به نام «وتر» است. ۱ - معنای شفع و وتر• «وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ؛ و به زوج و فرد (به همه مخلوقات كه زوجند، و به خداوند كه فرد است، يا به نماز شفع و وتر در آخر شب)،» در اینکه شفع و وتر در نماز شب به چه معنا است؟ مفسران اقوال و احتمالات فراوانی ذکر کرده‌اند: بعضی بالغ بر بیست قول و بعضی از آن هم فراتر رفته و بالغ بر سی و شش قول نقل کرده‌اند!و مهمترین آنها اقوال زیر است. ۱.۱ - اعداد زوج و فردمنظور از شفع و وتر اعداد زوج و فرد است، مطابق این تفسیر خداوند به کل اعداد که از زوج و فرد تشکیل شده است سوگند یاد کرده، اعدادی که همه محاسبات و نظام‌ها بر محور آن می‌چرخد، و سراسر عالم هستی را فرا می‌گیرد، گویی فرموده است قسم به نظم و حساب، و در حقیقت مهمترین مطلب در جهان هستی همین مساله نظم و حساب و عدد است و در زندگی انسان‌ها نیز پایه اصلی را تشکیل می‌دهد. ۱.۲ - مخلوقات و خدامنظور از شفع مخلوقات است چرا که همه آنها دارای زوج و قرینی هستند و منظور از وتر خدا است که هیچ شبیه و نظیر و مانند ندارد، بعلاوه ممکنات همگی مرکب از ماهیت و وجود هستند که در فلسفه از آن تعبیر به زوج ترکیبی می‌شود، تنها هستی بی انتها و بدون ماهیت ذات پاک خدا است؛ این تفسیر در بعضی از روایات معصومین به آن اشاره شده است. ابو سعید خدری آن را از پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل کرده است. یا میتوان چنین گفت: منظور از زوج و فرد کل مخلوقات جهان است که از یک نظر بعضی زوجند و بعضی فرد. ۱.۳ - تعداد رکعات نمازهامنظور از شفع و وتر نمازها است که بعضی از نظر تعداد رکعات زوج است و بعضی فرد یا اینکه منظور همان نماز شفع و وتر است که در آخر نافله شب خوانده می‌شود. ۱.۴ - روز ترویه و عرفهمنظور از شفع روز ترویه (هشتم ماه ذی الحجة که حاجیان آماده کوچ به عرفات می‌شوند) و منظور از وتر روز عرفه است که زائران خانه خدا در عرفاتند، یا اینکه منظور از شفع روز عید قربان (دهم ذی الحجه) و منظور از وتر روز عرفه است، این تفسیر نیز در روایات معصومین آمده است. عمده آن است اگر الف و لام در این دو کلمه برای عموم باشد همه این معانی در آن جمع می‌گردد، چرا که هر کدام از این تفسیرها و غیر اینها بیان مصداقی است از مصداقهای شفع و وتر، و ذکر هر یک به خصوص به معنی انحصار در آن مفهوم نیست، بلکه از قبیل تطبیق بر یک مصداق روشن است. ولی اگر الف و لام در آنها برای عهد باشد اشاره به زوج و فرد خاصی است، و در اینجا به تناسب سوگندهای گذشته دو معنی از همه مناسبتر است نخست اینکه منظور روز عید و روز عرفه باشد که با شب‌های دهگانه آغاز ذی الحجه مناسبت کامل دارد، و مهمترین قسمت‌های مناسک حج در آنها انجام می‌شود، و یا اینکه نمازها است به تناسب سوگند به فجر که وقت سحرگاهان و وقت راز و نیاز به درگاه پروردگار است به خصوص اینکه هر دو تفسیر در روایاتی که از معصومین نقل شده نیز وارد است. ۲ - احکام نماز شفع و وتر۱- و یازده رکعت نافله شب است که هشت رکعت آن نماز شب سپس دو رکعت نماز شفع و بعد از آن یک رکعت نماز وتر است و نماز وتر با نماز شفع بافضیلت‌ترین قسمت نماز شب است و نافله نماز صبح از وتر و شفع، افضل است. و اکتفای به نماز شفع و وتر بلکه در تنگی وقت به‌خصوص نماز وتر جایز است، ولی خواندن تنها نماز وتر در غیر تنگی وقت باید به قصد رجاء باشد. [۱۲]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۴۳، کتاب الصلاة، فصل فی مقدمات الصلاة، المقدمة الاولی، مسالة۱.
۲- وقت نافله شب از نصف شب تا سپیده صادق است و سحر افضل از بقیه است و سحر تمام ثلث آخر شب است و بافضیلت‌ترین قسمت آن، زمانی است که نزدیک به سپیده صادق باشد و افضل از آن، آن است که (یازده رکعت بر تمام وقت نافله شب) پخش شود، چنان که روش پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چنین بود. بنابراین تعداد نوافل - با یک رکعت شمردن وتیره - سی و چهار رکعت می‌شود که دوبرابر عدد رکعات نمازهای یومیه است. و در مسافرتی که موجب قصر است، هشت رکعت نافله ظهر و هشت رکعت عصر ساقط می‌شود ولی بقیه نوافل باقی می‌ماند. و احتیاط (مستحب) آن است که وتیره به‌قصد رجاء خوانده شود. [۱۳]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۴۳، کتاب الصلاة، فصل فی مقدمات الصلاة، المقدمة الاولی، مسالة۱.
۳- قنوت در هر یک از نمازهای مستحبی دو رکعتی هم، در همان محلی که ذکر شد، حتی در نافله شفع بنابر اقوی مستحب است، و بهتر آن است که قنوت را در نماز شفع به‌قصد رجاء انجام دهد و قنوت در نماز وتر مستحب مؤکّد است و جای آن (در نماز وتر) همان است که دانستی؛ قبل از رکوع و بعد از قرائت. ۴- نشسته خواندن نوافل یومیه رواتب و غیر آنها - حتی در حال اختیار - جایز است، لیکن بهتر آن است که در چنین حالی (در حال اختیار) هر دو رکعت نماز نشسته، یک رکعت حساب شود، حتی در نماز وتر، بنابراین نماز وتر را نشسته دو بار و هر بار یک رکعت می‌خواند. [۱۵]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۴۴، کتاب الصلاة، فصل فی مقدمات الصلاة، المقدمة الاولی، مسالة۳.
۵- و در تمام مبطلاتی که شنیدی، فرقی میان نماز واجب و مستحب نیست (هم نماز واجب را باطل می‌کند و هم نماز مستحبی را). .. و مگر شخص تشنه‌ای که مشغول دعا در نماز وتر است و قصد روزه گرفتن همان روز را دارد و بترسد که ناگهان صبح شود و آب در مقابل او باشد و تنها نیاز داشته باشد دو سه قدمی راه برود، که چنین کسی برایش جایز است راه برود و به‌قدری بیاشامد که سیراب شود، اگرچه زمانش طولانی گردد، به‌شرط آنکه کار دیگری که نماز را باطل می‌کند انجام ندهد، حتی اینکه وقتی خواست به‌جای خود برگردد، عقب عقب بیاید تا پشت به قبله نشود، و اقوی (در جواز این عمل) آن است که اقتصار بر خصوص آشامیدن آب شود، نه خوردن، و نه آشامیدن غیر آب - گرچه مدّتش کم باشد - چنان که احتیاط (واجب) آن است که اقتصار بر نماز وتر شود نه نمازهای مستحبی دیگر. و بعید نیست که این حکم اختصاص به حال دعا نداشته باشد، بنابراین سایر حالات نماز وتر هم، به حال دعا ملحق می‌شود؛ اگرچه احتیاط (مستحب) آن است که اختصاص به همان حال دعا داشته باشد و احتیاط بیشتر از آن این است که حکم اختصاص به موردی داشته باشد که تشنگی در اثنای نماز وتر پیدا شود، بلکه اقوی آن است که کسی که تشنه باشد و به این قصد داخل نماز وتر شود که بین دعا، کمی قبل از سپیده، آب بیاشامد، مستثنا نیست (و این حکم شامل حال او نمی‌شود). [۱۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۱۹۸، کتاب الصلاة، القول فی مبطلات الصلاة، ثامنها.
۶- از شک‌هایی که اعتبار به آن نیست شک در رکعات نماز مستحبی است چه یک‌رکعتی باشد؛ مانند نماز وتر، یا دو رکعتی، پس مخیّر است بنا را بر اقلّ یا اکثر بگذارد، و اوّلی افضل است. و اگر بنا گذاشتن بر اکثر، نماز را باطل می‌کند باید بنا را بر اقلّ بگذارد. اما شک در افعال نماز مستحبی، مانند شک در افعال نماز واجب است که چنانچه در محل باشد باید آن را انجام دهد و اگر محل آن گذشته باشد، اعتنا نکند. و قضای سجده فراموش شده و تشهد فراموش شده واجب نیست. و سجده سهو در نماز مستحبی در اثر پیدا شدن موجبات آن واجب نیست. [۱۷]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۲۱۷، کتاب الصلاة، القول فی الشکوک التی لا اعتبار بها.
۶- اگر نماز نذر کند و کیفیت و مقدار را تعیین ننماید، بعید نیست که یک رکعت وتر کفایت کند مگر آنکه قصدش غیر از رواتب باشد، پس مجزی نمی‌باشد مگر اینکه دو رکعت بخواند. ۳ - پانویس۴ - منبع• پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «شفع و وتر». • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |